Belaruslar  insanları ilə birlikdə yandırılıb külə döndərilmiş  Xatın kəndini  abidə-maket  kimi  qoruyub saxlayır,  dünyanın müxtəlif  yerlərindən gələn qonaqları  bu “kəndə” dəvət edir,  təkcə  belarus  xalqına deyil, insanlığa yönəlmiş  vəhşilik,  barbarlıq nümunəsi kimi   dünyaya  göstərirlər.                                                                                                      

   İli yadımda deyil, ziyarət etdiyim o kənd,  yandırılıb külə döndərilmiş evlər,  məhv edilmiş  insanların  uyuduğu məzarlıq   Xocalı  qətliamını xatırladır.  Oxşar mənzərədir.  Xatın kimi  Xocalının da daşı-daş üstə qalmayıb. Xatın  bir  döyüşün, müəyyən zaman daxilində baş vermiş müharibənin bir epizodunun acı yaddaşıdır,  bizim faciəmizin kökü isə yüz illərə söykənir.  Biz erməni   hiyləsinə  inanıb unutmuşuq, amma   tarix  yaşadır.

   1905-1906-cı  illərdə   təxminən  300-ə yaxın  kənd, qəsəbə  dağıdılıb, 10  minə qədər insan  həlak olub. 1918-1920-ci illərdə ermənilərin  azərbaycanlılara qarşı  törətdikləri  və o dövrdə “milli qırğınlar” kimi  tarixə düşən  cinayət və  soyqırımdan dərs aldıqmı...

   Həmin illərdə Qarabağda törədilmiş milli qırğınlar zamanı  Şuşada 12, Cavanşir bölgəsində 15, Cəbrayılda 5, Zəngəzurda 43, cəmi 75 müsəlman kəndi yandırılıb, dağıdılmışdır.  

  Təkcə  Xocalıda  613 nəfər qətlə yetirilmiş,  487 nəfər yaralanmış, 1275 nəfər girov götürülmüşdür.  Səkkiz ailə tamamilə məhv edilmiş, 150 nəfər itkin düşmüş,  25  uşaq hər iki, 130 uşaq isə bir valideynini itirmişdir.                                              

   149  sakinin hamısı ümumi kollektiv cəza prinsipinə uyğun olaraq diri-diri yandırılmış və ya güllələnmiş  Xatın   qətliamını dünya tanıdı, faşizmi qınadı.

   Bəs, Xocalı... İnsanlığa, yaşama qarşı  misli görülməmiş   faciənin   fərqi varmı,  amma dünya   ikili standart nümayiş etdirdi. Bu gün də Xocalı faciəsi  əsas dünya ölkələri  tərəfindən əsl tarixi, siyasi qiymətini almayıb.

   Amma  Xatın faciəsini dünya  tanıyıb və qınayıb. Belaruslar   öz faciələrini dünyaya göstərmək  üçün ibrətamiz  üsulla hərəkət edərək nümunə göstəriblər. O kənddə olmusunuzmu,  yanıb-külə dönmüş, sakinləri məhv edilmiş    kəndin küçələri ilə yerimisinizmi. Mən  olmuşam. Ağırdır, çox ağırdır.  O abidə, kənddə  səslənən aramsız zənglər  Buhenvald  harayı kimi  dünyaya  səslənir, müharibəyə, od-alova etiraz əlaməti kimi  insanları sülhə çağırır.

   Milliyyətindən, dinindən asılı olmayaraq  “kəndin qonaqlarını”   qətl edilmiş  körpəsini  qucağında “əzizləyən”  insan abidəsi qarşılayır.  Abidə-kəndin “küçələri” ilə gəzdikcə narahat insan ürəyinin döyüntülərini xatırladan aramsız saat səslərinin yaratdığı vahiməni sözlə ifadə etmək mümkün  deyil...

   Qonaqlar üçün foto-albomlar, bukletlər hazırlanıb.  Alıb baxırsan,   gözəllik,  dünyanı bürüyən yaşıllıq  bizim Qarabağımızı,  Xocalımızı xatırladır.

   ...Gözəgəlməz yaşıllığı, sözəgəlməz  yaraşığı var. Torpağının bərəkəti başdan aşıb.  Adamları əllərinin  istisinə qızınıblar,  əllərinin qabarından ulduz kimi işıq saçıb ömürləri...Qarabağımızı xatırlatmırmı...

   Yaşıllığa sığınıb, yaxşılığa qovuşub beləcə ömür sürüb bu kənd, beləcə səadətlə qoşa  yaşayırmış  bu Belorus  kəndinin adamları. Hələ günləri var imiş... 

   Müharibə alov seli...yanmış bir kənd. Düşmən odu “sığal”   çəkib aydınlığa: canlısı da, cansızı da  tüstü kimi  göylərdədir, bulud olub, yağa bilmir, yurd axtarır, yuva  gəzir...

  İndi Belarusun xəritəsində Xatın kəndini tapa bilməzsən. Bu kənd  1943-cü ilin  baharında  faşistlər tərəfindən məhv edilib. Xocalı  harayı  da  Xatın zəngləri  kimi  faşizmin  vəhşiliyinin əks-sədasıdır.  Hər ikisi insanlığa yönəlmiş dəhşətli  faciədir. Bircə fərq  var:  Xatın müharibənin qurbanı olub,  Xocalı  faciəsi  isə müharibə əməliyyatlarının getmədiyi bir ərazidə  törədilib.

   Belaruslar Xatını  faşist vəhşiliyinə görk kimi  dünyaya göstərmək üçün  qoruyub saxlayır, abidə kimi yaşadır. 

  Biz  viranə  kəndlərin, dağılmış  evlərin, günahsız insanların qisasını aldıq, ölkə başçısının dediyi kimi, dəmir yumruqla  erməni  faşizminin  başını əzdik. İndi  xilas olmuş  kəndlər, qəsəbələr abadlaşır, yenidən qurulur. Qarabağ gülüstana  çevrilir.  Bu  quruculuq, abadlaşdırma işlərinin  tezliklə  Xocalıda da aparılacağına inanırıq, ölkə başçısının qətiyyəti, xalqımızın qələbə əzmi o günü də yaşadacaq... Amma  Qarabağımıza  vurulan yaranı, insanlara çəkilən dağı da unutmaq olmaz.  Yaxşı olar ki,  dağılıb yerlə-yeksən edilən kəndlərdən birini  olduğu kimi saxlayaq, abidələşdirək,  ölkəmizə gələn  qonaqlara göstərək.

   Ölkənin qəzet və jurnallarında,  radio və televiziya kanallarında,  saytlarda, ayrı-ayrı insanların söhbətlərində  bu fikir   səslənir:   Dağılmış kəndlərin birini  abidə kimi qoruyub saxlayaq, dünyaya göstərək.  Haqlıdırlar.  İnsanlıq adına görülməmiş bu faciəni  dünyaya  göstərmək  çox vacibdir. Təkcə  dünyayamı...Özümüz də baxıb dərs  almalıyıq, başımıza nə gəlibsə  unutqanlığımızdan gəlib.  Biz  susmuşuq,  yaxşı ki  tarix  yaşadır. 

   Qarabağdan köçən   bir erməni deyir ki, biz   müharibəni deyil, minilliklər  boyu apardığımız  bir  döyüşü  uduzduq. Deməli, onlara görə hələ bitməyib bu qovğa  yaşayır, deməli  hələ erməni faşizminin başı tam əzilməyib.  O abidəni  pis qonşu ilə yaşadığını  unutmamaq,  faciəni  dünyaya  göstərib inandırmaq üçün  yaratmalıyıq. Gəlsinlər, baxsınlar, mənim   illər əvvəl   Xatında,  insanları ilə birlikdə   yandırılıb  külə döndərilmiş  abidə-kənddə   gördüklərimi  xatırladığım kimi  həmişə xatırlasınlar...